Mẫu Thiên Y A Na – Đệ Nhất Thiên Y Thánh Mẫu – Bà Chúa Ngọc

Thánh Mẫu Thiên Y A Na là vị Thần Chủ “Mẫu Đệ Nhất Thượng Thiên”   trong Tín Ngưỡng Mộ Tam Phủ ở Miền Trung nói riêng và Tín Ngưỡng Mộ Tam Phủ Việt Nam nói chung. Thánh Mẫu Thiên Y A Na Âm phù dương giúp dân Việt Nam từ xưa đến nay qua bao thời kỳ chống giặc ngoại xâm, bày dân trồng lúa, trồng cây đắp phúc, thương yêu nhau, sống đời đẹp đạo,…

Chùa Thiên Mụ tại Kinh Đô Huế thuộc khu vực đồi Hà Khê, một trong số những nơi mà trong quan niệm của tín đồ cho là Mẫu đã giáng nhưng dưới hình ảnh của một Bà Trời Áo Đỏ. cụ thể như sau:

Tương truyền nơi đây thường xuất hiện một vị nữ thần và tên gọi ngôi chùa theo truyền thuyết dân gian cũng gắn với một vị nữ thần linh ứng – Bà Trời Áo Đỏ. Thiên Mụ theo tiếng Hán có nghĩa là Mẹ Trời (Thiên là Trời, Mụ là Mẹ) và Mẫu Thiên Y A Na trong tín ngưỡng thờ Mẫu cũng có nghĩa là Mẹ Trời (Thiên là từ Hán – Việt, nghĩa là Trời, Y Na hay A Na tiếng chăm, có nghĩa là Mẹ). Từ ý nghĩa của tên gọi, chúng ta thấy, ở đây đã có sự đồng hóa Mẫu Thiên Y A Na với Nữ Thần linh ứng xuất hiện ở Chùa Thiên Mụ.

Dân gian còn lưu truyền, Bà Trời Áo Đỏ giúp Vua Gia Long. Vua thất thủ ở miền Bắc chạy vào xứ Huế đến Chùa Thiên Mụ, rồi cầu đảo. Lúc này xuất hiện ra một Bà lão mặc áo đỏ giống như Tiên. Vua liền ngiêng mình xin thỉnh Bà lão giúp mình. Bà bày rằng:

“Nếu muốn lập kinh đô tại đây, lấy bó nhéng. Bắt đầu đi từ ngôi chùa này, 1-2 bước chân cắm một cây nhang, khi nào hết nhang thì lập kinh đô tại đấy”

Nữ Thần Po Nagar được nảy sinh bởi mây trời và bọt biển. Vào một ngày nọ, nước biển đại dương dâng lên cao đưa bà đến bến sông Yjatran thuộc Kauthara (Cù Huân). Đột nhiên, trời nổi sấm và nổi gió báo cho các loài biết bà giáng sinh. Ngay lập tức, các ngọn núi hạ mình xuống thấp, nước trên thượng nguồn chảy xuống tạo thành sông xuống mừng đón bà.

Mừng Bà lên, muông thú trong rừng kéo đến rất đông đứng chầu hai bên, cây rợp bóng cong xuống tỏ lòng thần phục và phải nói là hoa lá thi nhéu đua nở sắc màu rực rỡ để điểm tô cho mỗi bước chân Poh Narga bước đi. Bà Poh Nagar dùng phép thần thông hóa ra 1 rừng trầm hương cùng bao nhiêu cây trái lúa, khoai, bắp và lâu đài tráng lệ.

Bà có rất nhiều phép thần thông nên bà có rất thường xuyên ông chồng. Ở lâu đài của bà, có đến 97 ông. Trong số này, chỉ có Pô Yan Amo là có quyền lực hơn những người còn lại. Việc có con cũng tỷ lệ theo số ông chồng, bà có đến 38 người con gái xin phéph đẹp, nhưng chỉ có 3 người được bà chọn truyền dạy phép thuật là Rarai Anaih, Po Nogar Dara và Po Bia Tikuk, tất cả con của bà đều được hóa thần.

Ngày xửa ngày xưa, tại vùng núi Đại An có hai vợ chồng người tiều phu già nhân hậu nhưng không có 1 muộn con làm nghề đốn củi và trồng dưa. Đến mùa, dưa bắt đầu chín thì bị thất thoát, hai ông bà biết là có kẻ lấy trộm.

Một hôm, hai vợ chồng tiều phu rình thì bắt được hung thủ, hóa ra là một cô gái trẻ, nhan sắc tuyệt trần, hỏi ra mới biết cô gái này mồ côi, hai vợ chồng dẫn về nuôi. Thật ra, cô gái trẻ này là tiên nữ giáng trần, trên thiên đình bị 1 lý do gì đó phải trắc giáng.

Vào một ngày mùa mưa lớn, cảnh xung quanh thì quá buồn khiến cho lòng tiên nữ trẻ nhớ cảnh tiên cung. Cô lấy hoa và đá hóa phép thần thông tạo ra một hòn non bộ, người cha nuôi thấy vậy quở trách vì việc này không phù hợp với một nữ nhi. Nghe cha nói nặng lời, cô thấy một khúc kì nam đang trôi dạt trên sông, cô bén hóa thân vào khúc kì nam và trôi ra bờ biển nước Hoa.

Hương kỳ nam tỏa khắp nơi, nhiều người tò mò đến xem và không ai nhấc nổi. Tin đồn đến tai Thái Tử Trung Hoa, bất ngờ nhấc lên được và đem về cung. Vào một đêm, Thái Tử thấy có một bóng dáng người lúc ẩn lúc hiện trong khúc cây. Bèn nghĩ kế, rình thì bắt được một cô gái trẻ xin phéph đẹp như tiên nữ, cô nói mình là Thiên Y A Na. Hai người trò chuyện với nhau cả đêm, qua mai Thái Tử tâu với Vua cho hai người được kết thân với nhéu cưới nàng làm vợ. Sống một thời gian, Thiên Y A Na và Thái Tử sinh được hai người con là Tri (trai) và Quí (gái).

Vẫn như lúc xưa, Thiên Y A Na ở Trung Hoa được thời gian thì nhớ cảnh quê hương, bà dắt hai con hóa thân vào khúc kì nam, trôi dạt trên biển trở về quê nhà. Về đến nhà thì biết tin cha mẹ nuôi đã mất, bà cho xây lại mồ mả, sửa lại nhà cửa phụng thờ cha mẹ.

Một hôm, Thiên Y A Na dạo chơi quanh Đại An thì thấy dân chúng còn hiền hậu, thật thà. Bà đem những gì học được ở Trung Hoa ra dạy lại như trồng lúa, cày cấy, dệt vải và các lễ nghi phép tắc, giúp cho dân chúng có cuộc sống ấm no. Vào một ngày đẹp trời, có một con chim hạc từ trên trời bay xuống, rước bà và các con về cõi tiên chầu hội. Nhân dân trong vùng nhớ ơn công đức của bà đúc tượng, xây tháp thờ Bà, suy tôn Bà Là Mẫu Thiên Y A Na.

Thái Tử Trung Hoa qua nước Nam tìm Thiên Y A Na, khi đến vùng Đại An không tin vợ và các con đã về trời. Lính của Thái Tử đã tra khảo thường xuyên hình phạt đối với người dân rất dữ, vì nghĩ họ che giấu Thiên Y A Na. Dân chúng trong vùng chịu không nổi, bèn thắp hương xin phép bà. Ngay lập tức, có một trận bão táp trỗi dậy, đá và cát bay tùm lum, những người ở phương Bắc đều bị vùi thây dưới cát, thuyền bè đều bị chìm.

Có một sự thật được người xưa truyền lại là những tảng đá trước cửa tháp Bà, giữa cửa sông Cù là những tảng đá đã đánh đắm cả đoàn thuyền kể ở trên. Sự kiện này được khắc lên bia đá, dựng ở Tháp Bà nhé Trang vào năm Vua Tự Đức thứ 9 (1856).

Thần tích của Mẫu Thiên Y A Na đã được Việt Hóa khi đất vùng Kauthara thuộc về nước Nam. Nữ thần Po nagar trở thành vị nữ thần của người Việt.

Điện Hòn Chén tọa lạc trên núi Ngọc Trản, thuộc làng Ngọc Hồ, phường Hương Hồ, thị xã Hương Trà, tỉnh Thừa Thiên Huế. Cách trung tâm TP. Huế 8km về hướng Tây Nam. Để đến nơi đây có thể di chuyển bằng 3 cách: di chuyển bằng thuyền rồng trên sông Hương, đi cano & đi bộ.

Nơi đây có một dãy núi thấp ăn từ chân Trường Sơn chạy về phía đồng bằng của Huế, bị một đoạn của sông Hương chặn đầu tả ngạn. Cả dãy núi như bị dồn ép nguồn sinh lực ở đây, tạo thành một ngọn núi có vẻ biệt lập, cây cối mọc xanh um, đứng cheo leo bên bờ vực thắm, đó là chỗ sâu nhất của sông Hương. Người xưa đã chọn hòn núi Ngọc Trản ấy để dựng đền thờ.

Trên đỉnh núi có một chỗ đất trũng xuống, đường kính vài mét, chung quanh có vòng đá dựng như bờ giếng, hễ gặp mưa thì nước đọng lại trông như cái chén đựng nước trong. Cho nên từ xa xưa, hòn núi được đặt tên Ngọc Trản.

Điện Hòn Chén gắn với rất nhiều giai thoại, dân gian còn lưu truyền rằng điện Hòn Chén xưa có tên là Hoàn Chén với ý nghĩa “trả lại chén ngọc”, vì vua Minh Mạng trong một lần lên đây đã đánh rơi một chén ngọc xuống dòng sông Hương, tưởng không cách gì lấy lại được thì bỗng nhiên một con rùa to nổi lên ngậm chén ngọc trả lại cho nhà vua. 

Trong các văn bằng sắc phong chính thức của các Vua Nguyễn, ngôi điện vẫn xuất hiện với tên chính thức Ngọc Trản Sơn Từ.

Điện Hòn Chén xưa thờ Nữ Thần Po Nagar của người Chăm. Theo truyền thuyết, Nữ Thần là con của Ngọc hoàng Thượng Đế được sai xuống trần gian, Bà có công lao tạo ra trái đất và những loại gỗ trầm, cây, lúa gạo. Hương mộc và Kỳ Nam là thứ gỗ tượng trưng cho sự linh hiển của Nữ Thần.

Từ di tích độc đáo của người Chăm, người Việt đã dung hợp và phát huy tín ngưỡng này thành nơi thờ Thánh Mẫu & các vị Thánh của người Việt. Đây được coi là sự hòa nhập về tôn giáo hay còn gọi là bản địa hóa cùng kết hợp với nhã nhạc cung đình Huế. 

Để ký âm cho danh từ Po Nagar bằng Hán văn, các nho sĩ ngày xưa đã phải tạo ra một âm hưởng hao hao và mang một ý nghĩa cũng như nhất định bằng bốn chữ Hán: “Thiên Y A Na”, tên gọi “Thiên Y A Na” là tên gọi của người Việt hay còn gọi là Mẹ Xứ Sở theo Tín Ngưỡng Thờ Mẫu Tam Phủ.

Điện Hòn Chén thờ đầy đủ hệ thống tất cả vị Thánh thuộc Tín Ngưỡng Thờ Mẫu Tam Phủ của Miền trung với bốn Cõi Thượng Thiên, Thượng Ngàn, Trung Thiên, Thoải Phủ với thứ tự như sau:

Từ năm 1954, Liễu Hạnh Công Chúa (Vân Hương Thánh Mẫu) cũng được đưa vào thờ ở đây.

Tháng 3 năm 1832, Điện Hòn Chén được vua Minh Mạng cho tu sửa và mở rộng.

Năm 1883 -> 1885, vì gặp một giai đoạn éo le của lịch sử triều Nguyễn, vua Đồng Khánh chờ đợi mãi vẫn chưa được lên nối ngôi vua Tự Đức. Ông nhờ mẹ là bà Kiên Thái Vương lên Điện Hòn Chén cầu đảo và hỏi Thánh Mẫu Thiên Y A Na xem con mình có lên ngôi vua được không, Mẫu cho biết ông sẽ được.

Năm 1886, khi lên ngôi vua Đồng Khánh liền cho trùng tu điện một cách khang trang, làm thêm thường xuyên đồ tự khí để thờ và đổi tên  là Điện Huệ Nam với ý nghĩa mang lại ân huệ cho nước Nam, tỏ lòng biết ơn Thánh Mẫu Thiên Y A Na. 

Mặc dù biết đến với nhiều tên gọi nhưng đến nay dân gian vẫn quen gọi: Điện Hòn Chén, Điện Hoàn Chén.

Có một giai thoại, Vua Đồng Khánh tự nhận mình là “em”, gọi Thánh Mẫu bằng“chị”. Theo nguyên tắc xưa, ông Vua nào cũng đứng trên các Thánh Thần trong cả nước, nhưng ở đây Vua Đồng Khánh lại hạ mình xuống làm “em” của Mẫu, vì Vua và Thánh Mẫu đều là con Trời.

Năm 1886, Minh Kính Đài được trùng tu  với mặt bằng 15m x 17m, nó được chia làm 3 cung:

Trên bờ nóc quyết của Minh Kính đài cũng như các công trình kiến trúc khác ở chung quanh, hình ảnh Phụng được sử dụng nhiều để trang trí, vì Phụng tượng trưng cho Nữ Thần. Nó cũng được sử dụng để trang trí rất thường xuyên trên các đồ tự khí.

Phần lớn các đồ thờ quý báu ở Minh Kính Đài đều ghi rõ là làm ra dưới thời vua Đồng Khánh. Trang hoàng rất là trang nghiêm, lề lối, thu hút đối với người trong Tín Ngưỡng Thờ Mẫu Tam Phủ và khách thập phương về nơi đây chiêm bái, lễ nghi.

Điện Hòn Chén là ngôi Điện có một vị trí quan trọng trong cuộc sống tâm linh của người dân xứ Huế và đó cũng là ngôi Điện duy nhất ở Huế có sự kết hợp giữa nghi thức cung đình Huế và Tín Ngưỡng Thờ Mẫu Tam Phủ . Đây cũng là nơi trang trí mỹ thuật đỉnh cao nhất vào cuối thế kỷ XIX.

Khoảng 10 công trình kiến trúc xin phéph xắn của ngôi đền đều nằm ở lưng chừng sườn đông nam thoai thoải của ngọn núi, ấn mình dưới bóng râm của một khóm rừng cổ thụ tán lá xum xuê. Những hệ thống bậc cấp chạy từ đền cao xuống tận bến nước trong xanh. Mặt sông phẳng lặng như gương, được dùng cho toàn cảnh thiên nhiên và kiến trúc nghiêng mình soi bóng. Dù thuyền cập bến, đứng nhìn lên, khách dễ tưởng mình đang lạc vào chốn thần tiên.

Mặt bằng kiến trúc của toàn bộ ngôi đền không rộng, gồm điện thờ chính là:

Năm 1886 này, trong một tờ thần sắc ban cho Điện, Vua Đồng Khánh đã ví toàn cảnh thiên nhiên ở núi Ngọc Trản như hình thế một con sư tử đang nằm thò đầu xuống sông uống nước.

Ngày nay, Điện Hòn Chén được thường xuyên người biết đến không phải là một di tích tâm linh mà còn là một di tích kiến trúc phong cảnh. Công trình kiến trúc tâm linh ấy đã được người xưa lồng vào trong một cảnh thơ mộng hữu tình của núi sông xứ Huế.

Vua Đồng Khánh đưa lễ hội truyền thống Điện Hòn Chén hàng năm tại đây vào hàng Quốc Lễ & theo lệ thường niên “Xuân Thu Nhị Kỳ”   nhớ ơn Thánh Mẫu Thiên Y A Na. Lễ hội mang đến cho con người về việc thờ Mẹ, đạo hiếu, đạo làm người. Ở Huế còn có câu thành ngữ dân gian:

“Tháng Bảy Giỗ Cha, Tháng Ba Giỗ Mẹ”

Ở Huế, Thánh Mẫu Thiên Y A Na được thờ tại Điện Hòn Chén từ thế kỷ XVI, Làng Hải Cát. Nghi lễ tại Điện Hòn Chén rất long trọng, dân làng tổ chức tế tại đình, trước ngày chánh tế có lễ nghinh thần để rước tất cả các vị làng về đình. 

Lễ hội thuộc Festival Huế về văn hóa dân gian trên sông Hương, tấp nập những chiếc Bằng với cờ phướn, hương án đủ màu sắc, hành hương về Điện Hòn Chén.

Nghi Lễ rước Mẫu Thiên Y A Na bắt đầu ở giáo đường Thiên Tiên Thánh Giáo 352 Chi Lăng, Huế -> Điện Hòn Chén -> Đình Làng Hải Cát tổ chức trọng thể hơn cả.

Lễ rước cử hành trên những chiếc Bằng, trên mỗi Bằng có ban thờ Thánh Mẫu Thiên Y A Na cùng với Long Kiệu. Trên Long Kiệu có hòm sắc của Vua ban Thánh Mẫu, liền kế đó là một bằng khác có ban thờ, kiệu và hòm sắc của Nhị Vị Mẫu Thượng Ngàn và Mẫu Thuỷ Cung. Sau đó là những chiếc bằng chở các tự khí, tàn tán cờ quạt.

Long Kiệu Thánh Mẫu Thiên Y A Na được tín nữ y áo trang nghiêm khiêng. Hai bên có lọng, quạt, đi trước có Quan Lớn Đệ Tam Giám Sát Thượng Thiên dẫn đường cùng người bưng bát trầm xông thơm,  đi sau kiệu Thánh Mẫu là đoàn hát chầu văn Thánh Mẫu Thiên Y A Na cùng thiện nam tín nữ trong các bộ trang phục theo 4 cõi Thượng Thiên (Đỏ), Thượng Ngàn (Xanh), Trung Thiên (Trắng), Thoải Phủ (Vàng) trong hóa thân của Lục Vị Tôn Ông, Ngũ Vị Thánh Bà, Thập Nhị Thánh Cậu, Mười Ông Hoàng, Thập Nhị Tiên Cô,…

Cung nghinh Thánh Mẫu lên Điện Hòn Chén rồi về làng Hải Cát và kết thúc là cung nghinh Mẫu hồi loan.

Lễ hội Điện Hòn Chén đã được phục hồi theo các tập tục truyền thống mang đậm màu sắc văn hóa dân gian địa phương. Lễ hội còn được gọi là Lễ Vía Mẹ Vía Cha của Đạo Mẫu Miền Trung nói riêng và Đạo Mẫu Việt Nam. 

Mẫu Thiên Y A Na vị Thánh Mẫu trong Tín Ngưỡng Thờ Mẫu Tam Phủ, người Mẹ xứ sở ở nha Trang được dân gian tôn thờ từ xa xưa, biết ơn Mẫu đã cứu khổ độ mê và lâu dần tạo nên Tín Ngưỡng thờ Mẫu, đạo hiếu làm con.